Een vuursteenmijn in de steentijd

Kijk & Lees

Vuursteen is een glasachtig steen. Als je er met een andere steen tegenaan slaat, breken er schepvormige scherven af. Deze scherven hebben een glad oppervlak en een scherpe rand. Hierdoor is vuursteen uitermate geschikt om mee te snijden of te hakken. Vandaar dat vuursteen veel gebruikt wordt om gereedschap van te maken.

Kijk & Lees

In de tijd van de Bandkeramiekers worden er al in de omgeving van het huidige Rijckholt vuursteenknollen gevonden. Hier komen de kalklagen, wat daar mergel wordt genoemd, aan de oppervlakte en is het vuursteen makkelijk te delven. Als men er uiteindelijk niet meer van buitenaf bij kan, begint men te graven, om zo de vuursteenknollen ondergronds naar boven te halen. Dit gebeurt overigens pas eeuwen nadat de Bandkeramiekers uit Limburg zijn verdwenen.

Een mijn bestaat uit verticale schachten en horizontale gangen. Vanaf de top van een heuvel worden loodrechte schachten van zo’n 8 tot 15 meter diep gegraven. Dit gebeurt met graafstokken. Het voordeel van kalksteen is, zeker als het een beetje nat gemaakt is, dat het makkelijk weg te schrapen is.

Vuursteenknollen liggen als een soort laag in het kalksteen. Als men tijdens het graven van de schacht op zo’n laag stuit, begint men aan de horizontale gangen. Deze gangen kunnen niet te hoog zijn, omdat anders de boel instort. De mijnwerkers werken daarom liggend, of hooguit op de knieën zittend. Met houwelen van een hertengewei of van steen hakken ze de vuursteenknollen los. Daarbij is het vrijwel donker, want licht komt alleen via de schachten naar binnen. Een fakkel of vuur kan men nauwelijks gebruiken, omdat dit uiteindelijk de spaarzame zuurstof zal verbruiken. Losgewrikte knollen worden achterwaarts naar de schachten versleept, waar ze met manden aan touwen naar boven worden gehesen. Als een gang is uitgeput en er geen knollen gevonden worden, wordt deze opgevuld met het weggegraven klaksteen, om zo het instorten te voorkomen.
Vlakbij de schachten liggen werkplaatsen waar de knollen in kleinere stukken worden geslagen. Zo kunnen ze makkelijker vervoerd worden.

Kijk & Lees

Voor de vuursteenmijnwerkers is dit hun werk. Men kan namelijk niet de hele dag onder de grond ploeteren en daarna nog de dieren op de boerderij verzorgen, of het onkruid op de akkers wieden. Er zijn echter in de buurt van de vuursteenmijnen geen sporen van huizen of nederzettingen te vinden. Wel liggen beenderen van boerderijdieren tussen de afgeslagen stukken vuursteen. De mijnwerkers eten dus wel in de buurt van de mijnen. Misschien leven ze er in tenten, of hutten die geen sporen hebben achtergelaten. En het voedsel is speciaal naar hen toegebracht door de bewoners uit nederzettingen in de buurt.

Het werken in de mijnen kan alleen door sterke mannen en vrouwen gedaan worden. Waarschijnlijk wordt het ook maar voor een paar maanden per jaar gedaan. Misschien is het wel een hele eer als men in de mijnen mag gaan delven. Er wordt tenslotte een kostbaar materiaal naar boven gehaald. Daarbij hebben de mijnwerkers speciale kennis over hoe gangen gegraven moeten worden en hoe voorkomen kan worden dat deze instorten. Het zijn in die zin specialisten.
Daarvoor wordt wel een prijs betaald, want het leven van een mijnwerker is zwaar en ongezond. De hele tijd in het donker, niet kunnen opstaan om de spieren te strekken en steeds weer het stof in de ogen en mond krijgen, het zal allemaal niet meegevallen zijn. De mijnwerkers hebben daardoor een korter leven dan anderen. Daarnaast bestaat er altijd het gevaar dat men omkomt door het instorten van de gang.

Kijk & Lees

De nederzettingen van de eerste boeren zijn klein met een paar boerderijen. De nederzettingen liggen redelijk dichtbij elkaar, zodat het hooguit een halve dag lopen is om andere mensen te ontmoeten. Contact met andere boeren heeft veel voordeel. Als er hulp nodig is, kan men bijvoorbeeld een beroep op elkaar doen.
Naast contact met nederzettingen in de buurt, komen de eerste boeren ook bij elkaar op afgesproken plekken. Soms met wel tientallen groepen tegelijk. Er worden nieuwtjes uitgewisseld en vriendschappen gesloten. Kennis over jachtgebieden en wapens worden met elkaar gedeeld en jonge mensen kunnen zo een partner vinden om een gezin te beginnen. Ook worden er geschenken aan elkaar gegeven, zoals een kralenketting of een mooi stuk gereedschap. Op deze manier wordt informatie en materiaal met elkaar uitgewisseld.

De plekken van samenkomst zijn herkenbaar omdat er bijvoorbeeld een gracht omheen ligt die nog eens extra met palen gemarkeerd is. Het kan zijn dat hier speciale gebeurtenissen gevierd worden die misschien te maken hebben met de seizoenen. Of het zijn plaatsen waar speciale rituelen plaatsvinden.
Een stuk bewerkt vuursteen zal voor de eerste boeren veel waarde hebben gehad. Door dit als geschenk te geven, worden vriendschapsbanden versterkt. Deze vriendschap was niet perse gelijkwaardig. Door een mooi stuk vuursteen te geven, liet men zien dat men rijker en belangrijker was dan de ander.

Kijk & Lees

In de loop van de tijd wordt een onvoorstelbaar grote hoeveelheid vuursteen gedolven. De mijnen in Rijckholt zijn zeker 500 jaar in bedrijf en misschien hebben de mijnwerkers miljoenen stukken vuursteen naar boven gehaald. Ze gebruiken dit natuurlijk niet alleen zelf. Er zijn stukken vuursteen gevonden op 400 km afstand van Rijckholt, waarvan gebleken is dat het uit de mijn afkomstig is. Het vuursteen verspreidt zich waarschijnlijk vooral via uitwisselingsnetwerken.
In de buurt van Nijmegen is bijvoorbeeld veel vuursteengereedschap gevonden dat gemaakt is van vuursteen uit Rijckholt. Misschien is dit een plek waar verschillende groepen bij elkaar komen om nieuwtjes en contacten uit te wisselen.

Het ligt voor de hand dat men grote afstanden via de rivier aflegt, hoewel hier wel een vaartuig voor nodig is. Ook kan er zo een voorraad vuursteen meegenomen worden om uit te wisselen. Het vaartuig is niet meer dan een uitgeholde boomstam, dat met een peddel wordt voortgeduwd. Stroomopwaarts, naar Rijckholt, is dit lastiger dan stroomafwaarts richting Nijmegen. Omdat niet elke nederzetting langs het water ligt, wordt er ook gebruik gemaakt van wandelpaden. Dit betekent wel dat er minder vuursteen tegelijk meegenomen kan worden.

Kijk & Lees

Er worden niet zulke grote hoeveelheden vuursteen meegenomen om ze ergens naartoe te brengen. Ook neemt men geen hele knollen vuursteen mee, want deze zijn te zwaar. Daarnaast is een groot deel van de knollen helemaal niet bruikbaar om gereedschap van te maken. Stel je voor dat zou blijken dat je een verkeerd stuk knol hebt meegenomen, dan was de reis helemaal voor niets geweest.

Bij de mijn worden de knollen daarom voorbewerkt. Men slaat de slechte stukken eraf om er zogenaamde halffabricaten van te maken. Dit zijn half bewerkte stukken vuursteen. Deze halffabricaten kan de steensmid, kilometers van de vuursteenmijn vandaag, nog afwerken tot een mooi stuk gereedschap. Stukjes die tijdens het maken van de halffabricaten afgeslagen en ook bruikbaar zijn, worden eventueel ook meegenomen.
Van de halffabricaten worden verschillende stukken gereedschap gemaakt. De grootste stukken worden door de steensmid tot bijlen geslepen en gepolijst. Van de kleine stukken, de zogenaamde afslagen of klingen, worden messen, stekers, schrapers en krabbers gemaakt.

Kijk & Lees

Al in de tijd van de jager-verzamelaars worden allerlei soorten steen gebruikt voor gereedschappen en andere gebruiksvoorwerpen, maar vuursteen heeft duidelijk de voorkeur. Met vuursteen kunnen namelijk veel verschillende gereedschappen gemaakt worden: messen, stekers, krabbers, speerpunten en pijlpunten.

De eerste boeren hebben voor het aanleggen van akkers, het bouwen van huizen en het oogsten van het graan, ander stenen gereedschap nodig dan de jager-verzamelaars. Om een boom te vellen hebben ze namelijk stevig gereedschap nodig, dat ook nog regelmatig geslepen moet worden als het bot is. De verschillende houten delen waarmee een huis wordt gebouwd, moeten eerst bewerkt worden voordat er mee gebouwd kan worden. En voor het oogsten van graan gebruiken de eerste boeren scherpe mesjes in een handvat, omdat dit makkelijker snijdt als men een bosje graanstengels beetpakt.

Toch gebruiken de eerste boeren nog veel stenen gereedschap die al eeuwen door de jager-verzamelaars worden gebruikt. Met pijl en boog of met een speer, jagen ook de eerste boeren op wilde dieren. Dat levert tenslotte extra vlees op. Voor het snijden van het vlees of het schoon schrapen van de dierenhuid worden dezelfde messen en krabbers gebruikt.
Echter doordat de bevolking van de eerste boeren harder groeit dan die van de jager-verzamelaars, is er steeds meer akkergrond, huizen en vlees nodig, zodat de vraag naar vuursteen voor gereedschap steeds groter wordt.

Kijk & Lees

Rond de nederzettingen verbouwen de eerste boeren het graan en andere gewassen. Daarnaast levert het vee vlees, melk, leer, wol en hoorn. Dat laatste wordt onder andere gebruikt voor klein gebruiksvoorwerpen. Steen, hout en riet kan vrij overal gevonden worden, net als klei. Men is zelfvoorzienend, dat wil zeggen dat als wat men nodig heeft, maakt men zelf.

Toch zijn er dingen die niet zo makkelijk te krijgen of te maken zijn. De beste vuursteenknollen worden in krijtlagen, diep onder de grond gevonden. Dit soort krijtlagen bevinden zich slechts op enkele plekken in Europa. Hier zijn dan ook vuursteenmijnen, zoals bij Grimes Graves in Engeland, Grand Pressigny in Frankrijk, Krzemionki in Polen, Spiennes in België en Rijckholt in Nederland.
Vuursteen is hierdoor een waardevol materiaal dat in uitwisselingsnetwerken gebruikt wordt om relaties te onderhouden.

Naast vuursteen is barnsteen, zout en bont ook een waardevol. Barnsteen wordt bijvoorbeeld alleen langs de kust van de Oostzee gevonden. Zout wordt gebruikt om vlees en vis langer te kunnen bewaren, en wordt gewonnen bij de zee. Bont wordt gemaakt van de vacht van wilde dieren en hoe zeldzamer, hoe waardevoller het bont wordt gevonden. Een ruilmiddel is waardevol als het van ver komt of als het moeilijker te verkrijgen is.

Kijk & Lees

De waarde van ruilobjecten wordt bepaald door schaarste. Iets is schaars als het moeilijk te krijgen is, en als iets schaars is wordt het meer waard.

Voor boeren die ver van de kust af wonen is zout en barnsteen schaars. Graan en bont daarentegen hebben de meeste boeren in en rond hun nederzetting. Boeren langs de kust hebben misschien vooral vee en omdat graan daar misschien minder goed groeit, moeten ze dit van andere boeren krijgen door te ruilen.

Voor boeren die ver van de vuursteenmijn wonen is vuursteen schaars. Voor een stuk vuursteen kan je voldoende graan krijgen. Voor zout kun je ook voldoende graan krijgen, maar hoeveel zout geef je als je het  wil ruilen voor vuursteen? En is barnsteen schaarser dan vuursteen?

Ruilen betekent onderhandelen en inschatten hoe graag iemand een ruilobject wil hebben.